Τι φιλοδοξούσε πραγματικά ο Κάρολος Δαρβίνος; Να γίνει γιατρός, όπως ο πατέρας του, ή να ανοίξει, πρωτοπορώντας, έναν νέο δρόμο στην ιστορία της επιστήμης;
Η αποτυχία του στην ιατρική δεν του επέτρεψε να φτάσει στον αληθινό σκοπό του; Μήπως, λοιπόν, επιθύμησε την αποτυχία του;
Ο Σοϊσίρο Χόντα υπήρξε μια τέλεια μετριότητα κατά τη διάρκεια της συνέντευξής του για τη δουλειά του μηχανικού στην Toyota. Οι απαντήσεις του ήταν θολές, τον αδικούσαν, αλλά του επέτρεψαν να εκπληρώσει με επιτυχία τη βαθιά επιθυμία του, για την οποία δεν είχε τότε καμία συνείδηση: να ανοίξει τη δική του επιχείρηση.
Είναι δελεαστικό να βλέπεις, εκ των υστέρων, μια χαμένη ευκαιρία υπό το πρίσμα της φροϊδικής ψυχανάλυσης. Μια ευκαιρία αποτυχημένη και επιτυχημένη συγχρόνως. Αποτυχημένη από την άποψη της συνειδητής πρόθεσης. Επιτυχημένη από την άποψη της υποσυνείδητης επιθυμίας.
Όταν η ευκαιρία χάνεται, το ασυνείδητο καταφέρνει να εκφραστεί, όπως είναι η ουσία αυτού που είπε ο Φρόιντ.
Όταν διαπράξουμε ένα γλωσσικό ολίσθημα, μπορεί να μην καταφέρνουμε να εκφράσουμε αυτό που θέλουμε, όμως το ασυνείδητό μας εκδηλώνεται με επιτυχία. Η λογική που μας καλεί να υποπτευόμαστε τις μυστικές δυνάμεις της επιθυμίας πίσω από τις πράξεις μας, όπως τα λόγια μας, είναι η ίδια. Και πίσω από τις αποτυχίες μας λανθάνει η αποτελεσματικότητα μιας ασυνείδητης στρατηγικής.
Για να καταλάβουμε σε ποιο βαθμό οι αποτυχίες μας μπορούν να εκφράσουν ασυνείδητες επιθυμίες πρέπει να επιστρέψουμε στον τρόπο με τον οποίο ο Φρόιντ έφερε την επανάσταση στη θεώρηση του ανθρώπινου υποκειμένου, δείχνοντας ότι η ψυχική ζωή του είχε χωριστεί σε τρεις “περιοχές “: το “Εγώ”, το “Εκείνο” και το “Υπερεγώ”. “Το Εγώ δεν κυριαρχεί στο ίδιο του το σπίτι”, προειδοποιεί.
Η κυριαρχία του συνειδητού “Εγώ” απειλείται πράγματι διπλά: από το “Κάτω” και το “Πάνω”. Από κάτω: την ασυνείδητη ψυχική ενέργεια του “Εκείνου”, από όλες τις απωθημένες παρορμήσεις από την παιδική ηλικία που προσπαθούν να επιστρέψουν. Από πάνω: από τις τυραννικές διαταγές του “Υπερεγώ”, του κοινωνικού και ηθικού “Εγώ”, που είναι, επίσης, σε μεγάλο βαθμό ασυνείδητο.
Το ασυνείδητο είναι, λοιπόν, μια ζωντανή δυναμική ενέργεια, η οποία επιδιώκει να εκδηλωθεί και επωφελείται από την ανάγκη του λάθους για να το πράξει. Αυτή η ενέργεια μπορεί να προέρχεται είτε από το “Εκείνο” είτε από το “Υπερεγώ”.
Μέσα από τα λάθη μας, μπορούμε να εκφράσουμε συσσωρευμένη επιθετικότητα, καθώς και υψηλές φιλοδοξίες που δεν παραδεχόμαστε. Ένας σύζυγος “αποτυγχάνει” στην τρυφερή χειρονομία του και χτυπάει τη γυναίκα του. Αν είναι μια χαμένη ευκαιρία, αυτή είναι το δικό του “Εκείνο” που καταφέρνει να τον ικανοποιήσει. Αυτός ο άνθρωπος είχε την ασυνείδητη επιθυμία να βλάψει τη σύζυγό του.
Αλλά αν αποτύχει σε μια συνέντευξη για δουλειά, γιατί φιλοδοξεί πολύ περισσότερα από αυτή τη θέση, τότε είναι μάλλον το “Υπερεγώ” του που εκδηλώνεται. Και στις δύο περιπτώσεις, υπάρχει αποτυχία και επιτυχία την ίδια στιγμή, ταυτόχρονα, λέει ο θεμελιωτής της ψυχανάλυσης. Υπάρχουν μια συνειδητή απόλαυση και μια ασυνείδητη δυσαρέσκεια.
Συχνά παραπονούμαστε για τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Θα συνεχίσουμε να κάνουμε πράγματα που μας δυσαρεστούν και μας εκπλήσσουν χωρίς να πετύχουμε να τα αλλάξουμε. Διότι, παρά τη συνειδητή δυσαρέσκεια, αντλούμε ασυνείδητη απόλαυση.
Μια χαμένη ευκαιρία εμπίπτει σε αυτή τη λογική, η οποία συνοψίζεται από τον ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν: “Για κάθε χαμένη ευκαιρία, υπάρχει ένας επιτυχημένος λόγος”. Αυτός ο επιτυχημένος λόγος πηγάζει από το ασυνείδητο, το οποίο ζητά να ερμηνευτεί, να αποκρυπτογραφηθεί.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Charles Pepin “Η ομορφιά της Αποτυχίας” από τις εκδόσεις Δίοπτρα