Μήπως κάνετε προβλέψεις για τη ζωή σας και όταν αυτές βγαίνουν αληθινές, νιώθετε σαν προφήτες; Μήπως διαπιστώνετε με έκπληξη ότι οι προβλέψεις σας βγαίνουν σωστές;
Για παράδειγμα, μπορεί να προβλέψετε ότι ένα project πάνω στο οποίο εργάζεστε θα πάει καλά και νιώθετε αυτοπεποίθηση για την ικανότητά σας να προβλέπετε το μέλλον και τελικά πράγματι το project σας λαμβάνει θετικές κριτικές.
Εναλλακτικά, μπορεί να περιμένετε ότι μια ομιλία που χρειάζεται να δώσετε θα εξελιχθεί απαίσια και δεν εκπλήσσεστε όταν τελικά ξεχνάτε τα λόγια σας, κομπλάρετε και μπερδεύεστε ενώ μιλάτε.
Αν και θα σκέφτεστε ότι όλα αυτά είναι παραδείγματα που αποδεικνύουν πόσο καλά γνωρίζετε τον εαυτό και τις ικανότητές σας, δεν γνωρίζετε καν πώς οι προσδοκίες σας επηρεάζουν τη συμπεριφορά σας.
Όταν οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες σας επηρεάζουν τη συμπεριφορά σας σε υποσυνείδητο επίπεδο, εμφανίζουμε αυτό που είναι γνωστό ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Τι είναι ακριβώς η αυτοεκπληρούμενη προφητεία;
Θα έχετε σίγουρα ακούσει ξανά τον όρο, αλλά εδώ θα επιχειρήσουμε να τον προσδιορίσουμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι μια πεποίθηση ή μια προσδοκία που ένα άτομο έχει για ένα μελλοντικό γεγονός και η οποία πραγματοποιείται, ακριβώς επειδή την έχει.
Για παράδειγμα αν ξυπνήσετε και σκεφτείτε αμέσως- για οποιοδήποτε λόγο ή για κανένα συγκεκριμένο λόγο – ότι σήμερα θα είναι μια απαίσια μέρα, η στάση σας θα πραγματοποιήσει ακριβώς αυτή την προσδοκία. Μπορεί να εργαστείτε ασυνείδητα για να επιβεβαιώσετε την πεποίθησή σας, αγνοώντας το θετικό, δίνοντας έμφαση στο αρνητικό και συμπεριφερόμενοι με τρόπους που είναι αδύνατο να διαμορφώσουν μια απολαυστική μέρα.
Αυτή η έννοια έχει γίνει αρκετά διαδεδομένη στην ποπ κουλτούρα και συχνά αναφέρεται από life-coaches και άλλους, προσπαθώντας να ενθαρρύνουν και να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους να αλλάξουν τρόπο σκέψης, αλλάζοντας έτσι και τη ζωή τους. Ένα από τα πιο κλασικά παραδείγματα αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι η ιστορία του Οιδίποδα.
Στην ιστορία, ο πατέρας του Οιδίποδα, ο Λάιος μαθαίνει από την Πυθία ότι μια μέρα ο γιος του θα τον σκοτώσει. Για να αποφύγει να συναντήσει το πεπρωμένο του, εγκαταλείπει το παιδί και το αφήνει να πεθάνει. Ωστόσο, ένας βοσκός βρίσκει το μωρό, το παραδίδει στον βασιλιά της Κορίνθου και ο Οιδίποδας μεγαλώνει ως νόμιμος κληρονόμος του θρόνου.
Μία μέρα, έρχεται και εκείνος αντιμέτωπος με μια προειδοποίηση – ότι πρόκειται να σκοτώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί την χήρα μητέρα του. Φυσικά, ο Οιδίποδας δεν έχει καμία πρόθεση και επιθυμία να σκοτώσει τον άνδρα που πιστεύει ότι είναι ο πατέρας του, αλλά ούτε και να παντρευτεί τη γυναίκα που πιστεύει ότι είναι η μητέρα του, οπότε και εγκαταλείπει το σπίτι του.
Κατευθυνόμενος προς τη Θήβα συναντά μια άμαξα, μπλέκεται σε καυγά και σκοτώνει τόσο τον κάτοχο της άμαξας, όσο και τους συνοδούς του. Στη συνέχεια, παντρεύεται την χήρα γυναίκα του. Αργότερα μαθαίνει ότι ο άνδρας που σκότωσε ήταν ο πραγματικό του πατέρας και ότι η νέα του γυναίκα είναι η μητέρα του. Προσπαθώντας να αποφύγουν το πεπρωμένο τους, τόσο ο Λάιος, όσο και ο Οιδίποδας διασφαλίζουν ότι η προφητεία θα πραγματοποιηθεί.
Η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη τέτοιες ιστορίες αυτοεκπληρούμενης προφητείας, όπως και η σημερινή λογοτεχνία και ο κινηματογράφος. Όμως, πλέον το φαινόμενο έχει ερευνηθεί και εκτενώς από το πεδίο της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας.
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία στην ψυχολογία
Οι ψυχολόγοι έχουν καταλήξει σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την επίδραση που οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες έχουν στο αποτέλεσμα, ειδικά όταν είμαστε πεπεισμένοι ότι οι προβλέψεις μας θα πραγματοποιηθούν και ακόμα κι όταν δεν γνωρίζουμε συνειδητά ότι έχουμε μια τέτοια προσδοκία.
Ένα πολύ απλό παράδειγμα αυτοεκπληρούμενης προφητείας στην ψυχολογία είναι γνωστό ως φαινόμενο placebo (ψευδοφάρμακο) (Isaksen, 2012). Σε αυτό, οι ερευνητές παρατηρούν αποτελέσματα, ακόμα και όταν οι συμμετέχοντες δεν λαμβάνουν κάποια ουσιαστική θεραπεία, όταν δηλαδή μπορεί να τους δίνεται δήθεν ένα χάπι με δραστική ουσία, που όμως στην πραγματικότητα δεν την περιέχει.
Οι συμμετέχοντες, παρ’ όλα αυτά παρατηρούν και εμφανίζουν την προβλεπόμενη αλλαγή, εξαιτίας της πεποίθησης ότι λαμβάνουν πράγματι την εν λόγω θεραπεία. Αυτό το φαινόμενο ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια πειραματικών διαδικασιών θεραπείας και ήταν τόσο ισχυρό που μπήκε στο μικροσκόπιο των επιστημόνων και των ακαδημαϊκών.
Πώς διαμορφώνει την επικοινωνία μας με τους άλλους;
Οι αυτοεκπληρούμενες προφητείες έχουν ουσιαστικές επιδράσεις στις σχέσεις μας και αυτές οι επιδράσεις φαίνονται και ενισχύονται από τον τρόπο που επικοινωνούμε μεταξύ μας.
Όταν διατηρούμε εσωτερικές πεποιθήσεις ή προσδοκίες ή κάνουμε προβλέψεις για κάποιον, συχνά του συμπεριφερόμαστε με έναν τρόπο σύμφωνο με εκείνες τις πεποιθήσεις ή προβλέψεις. Για παράδειγμα, αν μας πουν ότι πρόκειται να γνωρίσουμε μια εκπληκτική και ενδιαφέρουσα γυναίκα με δυναμική προσωπικότητα, θα κάνουμε τα πάντα για να έχουμε την ευκαιρία να της μιλήσουμε, θα είμαστε φιλικότεροι απ’ ότι συνήθως και θα της κάνουμε πολλές ερωτήσεις.
Όταν διαισθανθεί το ενδιαφέρον μας και απολαύσει την προσοχή μας, το πιθανότερο είναι να ανταποκριθεί στην προσοχή που της δίνουμε και να δώσει πλήρεις, λεπτομερείς απαντήσεις στις ερωτήσεις μας. Μπορεί στην πραγματικότητα να μην είναι τόσο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, αλλά η προσοχή μας την κάνει να φαίνεται με αυτό τον τρόπο και η συμπεριφορά της ταιριάζει απόλυτα με αυτό.
Είτε έχουμε συνειδητή επίγνωσή τους, είτε όχι, οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες μας για κάποιον θα διαμορφώσουν την επικοινωνία μας με τους άλλους. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και στο πώς τα στερεότυπα διαμορφώνονται και ενισχύονται· ένα άτομο συγκεκριμένου φύλου συμπεριφέρεται με συγκεκριμένο τρόπο (επειδή ασυνείδητα ή συνειδητά έτσι του έχουν πει να συμπεριφέρεται και έτσι πιστεύει). Με αυτό τον τρόπο, βγάζει και γενικά συμπεράσματα για τα άτομα του ίδιου φύλου.
Από έρευνες στο φαινόμενο του Πυγμαλίωνα, γνωρίζουμε ότι όταν συμπεριφερόμαστε στους ανθρώπους σαν να είναι εργατικοί και ικανοί, το πιθανότερο είναι ότι θα εργαστούν πράγματι σκληρά και θα πιστέψουν στις δυνατότητές τους· αντιθέτως, όταν θα τους φερθούμε εχθρικά ή σαν να είναι κατώτεροι νοητικά, είναι πιθανότερο να συμπεριφερθούν επίσης με ψυχρό τρόπο ή να αμφιβάλλουν για τις νοητικές τους ικανότητες.
