Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα είναι ένα ισχυρό μυστικό όπλο. Μπορούμε να ωθήσουμε κάποιον προς την επιτυχία χωρίς καν να το συνειδητοποιήσει. Σε αυτό το άρθρο, ανακαλύπτουμε πώς οι προσδοκίες μπορούν να επηρεάσουν την απόδοση, είτε προς το καλύτερο, είτε προς το χειρότερο.
Πώς οι προσδοκίες επηρεάζουν την απόδοση
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι τα κατοικίδια ή τα παιδιά τους διαθέτουν ασυνήθιστα επίπεδα νοημοσύνης ή μπορούν να καταλάβουν όλα όσα εκείνοι λένε. Ορισμένοι άνθρωποι έχουν να διηγηθούν και παρόμοιες ιστορίες. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ένας άνδρας ισχυρίστηκε ότι αυτό ίσχυε για το άλογό του και φαίνεται να είχε και αποδείξεις. Ο William Von Osten ήταν δάσκαλος και εκπαιδευτής αλόγων. Πίστευε ότι τα ζώα μπορούσαν να μάθουν να διαβάζουν ή να μετρούν. Οι αρχικές απόπειρές του με σκύλους και με μια αρκούδα απέτυχαν, αλλά όταν άρχισε να δουλεύει με ένα ασυνήθιστο άλογο, άλλαξε κάποιες από τις αντιλήψεις της ψυχολογίας. Γνωστό με το όνομα έξυπνος Hans, το ζώο μπορούσε να απαντήσει σε ερωτήσεις, με 90% ακρίβεια, χτυπώντας τις οπλές του. Μπορούσε να προσθέσει, να διαιρέσει, να πολλαπλασιάσει, να αφαιρέσει και να καταλάβει την ώρα και τις ημερομηνίες.
Ο έξυπνος Hans μπορούσε επίσης να διαβάσει και να καταλάβει ερωτήσεις στα Γερμανικά. Ο κόσμος συνέρρεε για να δει το άλογο και η επιστημονική κοινότητα σύντομα ενδιαφέρθηκε. Οι ερευνητές μελέτησαν το άλογο, αναζητώντας σημάδια απάτης. Κι όμως δεν βρήκαν κανένα. Το άλογο μπορούσε να απαντήσει σε ερωτήσεις που του έκανε ο καθένας, ακόμα και όταν ο Von Osten ήταν απών. Αυτό υποδείκνυε ότι ο Von Osten δεν μπορούσε να του κάνει κάποιο σήμα. Για λίγο, ο κόσμος πίστεψε ότι το άλογο ήταν πράγματι τόσο έξυπνο.
Ο ψυχολόγος Oskar Pfungst έστρεψε την προσοχή του στον έξυπνο Hans. Με τη βοήθεια μιας ερευνητικής ομάδας, αποκάλυψε δύο ανωμαλίες. Όταν φορούσε παρωπίδες ή βρισκόταν πίσω από μια οθόνη, το άλογο δεν μπορούσε να απαντήσει σε ερωτήσεις. Παρομοίως, μπορούσε να απαντήσει μόνο αν ο ερωτών γνώριζε την απάντηση. Από αυτές τις παρατηρήσεις, ο Pfungst συμπέρανε ότι ο έξυπνος Hans δεν έκανε κανέναν νοητικό υπολογισμό. Ούτε κατανοούσε τους αριθμούς ή την ανθρώπινη γλώσσα. Αν και ο Von Osten δεν είχε καμία πρόθεση να εξαπατήσει, η «παράσταση» ήταν ψεύτικη.
Αντιθέτως, ο έξυπνος Hans είχε μάθει να εντοπίζει διακριτικά κι όμως ξεχωριστά μη λεκτικά στοιχεία. Όταν κάποιος έκανε μια ερώτηση, ο έξυπνος Hans ανταποκρινόταν στη γλώσσα του σώματος με τέτοιο βαθμό ακρίβειας που πολλοί παίκτες του πόκερ θα ζήλευαν. Για παράδειγμα, όταν κάποιος ζητούσε από τον έξυπνο Hans να κάνει έναν υπολογισμό, εκείνος θα άρχιζε να χτυπά την οπλή του. Μόλις έφτανε στην σωστή απάντηση, ο άνθρωπος θα έδειχνε ασυνείδητα σημάδια ενθουσιασμού.
Ο Pfungst παρατήρησε ότι πολλοί άνθρωποι κουνούσαν το κεφάλι τους σε αυτό το σημείο. Ο έξυπνος Hans αναγνώριζε τη συμπεριφορά και σταματούσε. Όταν του έβαζαν παρωπίδες ή όταν ο ερωτών δεν γνώριζε την απάντηση, το άλογο δεν είχε κανένα στοιχείο. Όταν δεν μπορούσε να δει κάποιο σημάδι, δεν είχε και καμία απάντηση.
Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα
Ο Von Osten πέθανε το 1909 και ο έξυπνος Hans εξαφανίστηκε από τη δημοσιότητα. Αλλά ο θρύλος του ζει σε ένα συγκεκριμένο πεδίο της ψυχολογίας. Η περίπτωσή του δεν έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τις έρευνες που ενέπνευσε. Οι ψυχολόγοι άρχισαν τις επόμενες δεκαετίες να μελετούν πώς οι επιδράσεις των άλλων επηρεάζουν εμάς. Αν κάποιος περίμενε από τον έξυπνο Hans να απαντήσει σε μια ερώτηση και ήταν βέβαιος ότι τη γνώριζε, θα μπορούσε αυτό να ισχύει και με εμάς τους ανθρώπους;
Θα μπορούσαμε κι εμείς, ορισμένες φορές, να ανταποκρινόμαστε σε τέτοια σημάδια; Δεκαετίες ερευνών μας παρέχουν συνεπή, ισχυρά στοιχεία ότι η απάντηση είναι ναι. Και συνδέονται με τις έννοιες της αυτοεκπληρούμενης προφητείας και του φαινομένου του Πυγμαλίωνα.
Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο, όπου οι υψηλές προσδοκίες οδηγούν σε βελτιωμένη απόδοση σε ένα δοσμένο πεδίο. Το όνομά του προέρχεται από την ιστορία του Πυγμαλίωνα, έναν μυθικό Έλληνα γλύπτη. Ο Πυγμαλίωνας έφτιαξε το άγαλμα μιας γυναίκας και ύστερα το ερωτεύθηκε. Ανίκανος να αγαπήσει άνθρωπο, η Αφροδίτη ένιωσε μια ιδιαίτερη συμπάθεια για τον Πυγμαλίωνα. Τον λυπήθηκε και ζωντάνεψε το άγαλμα. Το ζευγάρι παντρεύτηκε και έκανε μια κόρη, την Πάφο.
Οι ψευδείς προσδοκίες πραγματοποιούνται στο πέρασμα του χρόνου
Με τον ίδιο τρόπο που η αφοσίωση του Πυγμαλίωνα ζωντάνεψε το άγαλμα, η συγκέντρωση και αφοσίωσή μας σε κάτι μπορεί να πετύχει το ίδιο. Η άλλη όψη του νομίσματος είναι το φαινόμενο Golem, όπου οι χαμηλές προσδοκίες οδηγούν σε μειωμένη απόδοση.
Και οι δύο επιδράσεις «μπαίνουν» κάτω από την ομπρέλα της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, μόνο που οι προσδοκίες εδώ προέρχονται συνήθως από τους άλλους.
Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα εφαρμόζεται σε σχολεία και οργανισμούς και σε σχέση με τις μεταβλητές της κοινωνικής τάξης και των στερεοτύπων. Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, είναι το αποτέλεσμα της αδυναμίας διάκρισης από πλευράς εγκεφάλου ανάμεσα στην αντίληψη και την προσδοκία. Αν συνήθως λέμε ότι θέλουμε να αποδείξουμε ότι οι επικριτές μας έχουν άδικο, το ίδιο καταλήγουμε να κάνουμε και με τους υποστηρικτές μας, αλλά ασυνείδητα.
Η κατανόηση του φαινομένου του Πυγμαλίωνα μας δίνει ένα ισχυρό όπλο για να επηρεάσουμε θετικά τους γύρω μας, από τα παιδιά και τους φίλους μας, μέχρι τους υπαλλήλους και τους ηγέτες μας. Αν δεν λάβουμε υπόψη τις επιδράσεις των προσδοκιών, μπορεί να χάσουμε τα εκπληκτικά οφέλη που μπορούν να μας προσφέρουν.
Το IQ των μαθητών
Έρευνα των Robert Rosenthal και Lenore Jacobson εξέτασε την επιρροή των προσδοκιών των δασκάλων στην επίδοση των μαθητών και αποτελεί μία από τις πιο γνωστές και αμφιλεγόμενες ψυχολογικές έρευνες που έχουν ποτέ διεξαχθεί.
Οι Rosenthal και Jacobson ξεκίνησαν, εξετάζοντας το IQ μαθητών του δημοτικού. Είπαν στους δασκάλους ότι τα αποτελέσματα έδειξαν πως το περίπου ένα πέμπτο των μαθητών τους ήταν ασυνήθιστα έξυπνο. Για δεοντολογικούς λόγους, δεν προσδιόρισαν κάποια άλλη ομάδα ως μη έξυπνη, αντιθέτως απλά όρισαν μια ομάδα ελέγχου. Φυσικά, οι «χαρισματικοί» μαθητές επιλέχθηκαν εντελώς τυχαία. Καθώς η σχολική περίοδος τελείωνε, όλοι οι μαθητές πέρασαν ξανά από τεστ IQ. Και οι δύο ομάδες έδειξαν μια βελτίωση. Όμως εκείνοι που είχαν περιγραφεί ως έξυπνοι εμφάνισαν καλύτερα αποτελέσματα στο IQ. Οι Rosenthal και Jacobson απέδωσαν αυτό το αποτέλεσμα στο φαινόμενο του Πυγμαλίωνα. Οι δάσκαλοι έδωσαν περισσότερη προσοχή στους «χαρισματικούς» μαθητές, προσφέροντας περισσότερη ενθάρρυνση και στήριξη από συνήθως. Κι ενώ τα παιδιά είχαν επιλεχθεί τυχαία, κατέληξαν πράγματι να αριστεύσουν. Δυστυχώς, δεν υπήρξε μελέτη follow up ώστε να μάθουμε την μακροπρόθεσμη επίδραση αυτού του φαινομένου.
Γενικά, οι φιγούρες εξουσίας έχουν τη δύναμη να επηρεάζουν το πώς οι άνθρωποι κατώτεροι σε θέση από αυτούς ανταποκρίνονται στις υψηλές τους προσδοκίες. Είτε συνειδητά, είτε όχι, οι «ηγέτες» διευκολύνουν αλλαγές στη συμπεριφορά, δίνοντας για παράδειγμα περισσότερες ευθύνες ή θέτοντας υψηλότερους στόχους. Αν ένας εργοδότης πιστέψει ότι ένας εργαζόμενος είναι ικανός, θα του συμπεριφερθεί και με τον ίδιο τρόπο. Ο εργαζόμενος θα λάβει περισσότερες ευκαιρίες να αναπτύξει τις δεξιότητές του και η απόδοσή του θα βελτιωθεί.
