Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει•
στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος.
Γ. Σεφέρης
Ο τελευταίος σταθμός
Oι άνθρωποι από την αυγή του χρόνου χρησιμοποίησαν τις διάφορες μορφές συμβολικού λόγου, μέσα από την αφήγηση ιστοριών, μέσα από μύθους και παραμύθια για να νοηματοδοτήσουν την ύπαρξή τους και τον κόσμο τους, για να κατανοήσουν καλύτερα τη ψυχή, για να γνωρίσουν τον εαυτό τους και το Σύμπαν.
Σε παλαιότερες εποχές η αφήγηση των μύθων και των παραμυθιών ήταν ένας τρόπος σύσφιξης των κοινωνικών σχέσεων, ήταν μια εφόρμηση να συναντηθούν τα μέλη της κοινότητας και να αλληλεπιδράσουν, να μοιραστούν τη στεναχώρια τους, τον πόνο τους, τον καημό τους, μα και τη χαρά τους, και τα όνειρά τους. Ήταν ένα μέσο για να μεταφέρουν οι γέροντες του χωριού στους νεότερους όλες τις εμπειρίες του προγονικού πεδίου, στις οποίες εμπεριέχονταν και μεταδίδονταν τεχνικές γνώσεις, θρησκευτικές δοξασίες, τελετουργικές πρακτικές, αλλά και ερμηνείες του κόσμου. Ολόκληρη η κοινότητα μαζευόταν σε κύκλο ιερό γύρω από τους Μεγάλους Γέροντες, τη συμπονετική Μεγάλη Μητέρα ή τον Σοφό Μεγάλο Πατέρα που άρχιζαν τις αφηγήσεις συνήθως γύρω από μια φωτιά. Αυτή η στιγμή ήταν ιδιαίτερα μαγική και ιερή, καθώς δεν είχε μόνο ψυχαγωγικό χαρακτήρα, αλλά επίσης τελετουργικό, μα και μυητικό και αποτελούσε την καρδιά της διανοητικής και πνευματικής ζωής της φυλής.
Μέχρι και τον 17ο αιώνα ήταν μια δραστηριότητα που απευθυνόταν σε ενηλίκους κατεξοχήν. Όμως η δραστηριότητα αυτή εκδιώχθηκε από το επιστημονικό Σύμπαν της εποχής του Διαφωτισμού ως μια διασκέδαση επιπόλαιη που απευθύνεται σε γέρους και παιδιά. Μόλις από τη δεκαετία του 1970 και μετά, με την καινούρια ανθοφορία της τέχνης της αφήγησης, έγινε κατανοητό ότι τα λαϊκά παραμύθια απευθύνονταν τόσο σε παιδιά όσο και σε ενήλικες, με δυο λόγια, σε όλες τις ψυχές ανεξαρτήτως ηλικίας, πολιτισμικών, κοινωνικών, γλωσσικών ή οποιονδήποτε άλλων διαφορών.
Οι μύθοι και τα παραμύθια, σπουδαία αφηγηματικά μέσα και τα δυο με κυρίαρχη τη χρήση του συμβολικού λόγου, ήταν στενά συνδεδεμένα με τα ήθη, τις αντιλήψεις, το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις τελετουργίες της κάθε φυλής ή κοινότητας. Στα παραμύθια είναι ενσωματωμένες μερικές από τις ωραιότερες παραδόσεις της ανθρωπότητας που μεταδόθηκαν από τη μια γενιά στην άλλη, από στόμα σε στόμα μέσω του προφορικού λόγου και μέσω της τέχνης της αφήγησης. Μια ιστορία του θαύματος το παραμύθι, ένας τόπος συνάντησης του αρχέγονου, του μαγικού, της σοφίας και της φαντασίας. Όπως και το όνομά του μαρτυρά, το παραμύθι προσφέρει τη γλυκιά παραμυθία στον πόνο που νιώθει ο άνθρωπος για τα δεσμά του κόσμου των φαινομένων, παρηγορεί, προτρέπει, δίνει θάρρος, ανακουφίζει, υποστηρίζει. Μια πράξη μετάδοσης δύναμης είναι το παραμύθι, μια τολμηρή πράξη μοιράσματος της καρδιάς, μια πράξη αγάπης, που δεν γίνεται παρά να είναι επαναστατική.
Διαβάστε επίσης: “Τι αποκαλύπτει το χρωματικό ψυχικό πορτρέτο ή το χρωματικό προφίλ μας; ” της Ζωής Νικητάκη
Η κύρια δύναμη του παραμυθιού έγκειται στον παραβολικό και συμβολικό λόγο που χρησιμοποιεί, στη γλώσσα του που είναι απλή, μα συνάμα και μαγική. Τα παραμύθια και τα όνειρα χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα και όχι τυχαία ο Jung χαρακτήρισε τα παραμύθια ως τα όνειρα της παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας. Ένα προσφιλές θέμα στα παραμύθια είναι η κάθοδος της ψυχής στον κόσμο, η μυητική διαδικασία του ταξιδιού της ψυχής από το σκοτάδι της άγνοιας στο φως της επίγνωσης. Η δοκιμασία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της μυθοπλασίας των παραμυθιών και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη μυητική λειτουργία που κατά κύριο λόγο τα παραμύθια υπηρετούν. Η δοκιμασία αντανακλά ένα πέρασμα επώδυνο και δύσκολο που ωστόσο είναι αναγκαίο και σηματοδοτεί μια μετάβαση από ένα επίπεδο συνειδητότητας σε ένα άλλο. Γνωρίζουμε καλά πως οι αλλαγές της εξωτερικής πραγματικότητες ακολουθούν πάντα μετά από αλλαγές σε επιγνώσεις, σε συνειδητοποιήσεις, σε κατανοήσεις. Μόνο όταν βαθαίνει το εσωτερικό πεδίο, όταν ο άνθρωπος σκύβει στο πηγάδι εντός του, όταν διασχίζει άφοβα το σκοτεινό Δάσος μέσα του ως την εσχατιά του, όταν ανακαλύπτει νέα πεδία φωτός μέσα του, τότε ανακύπτουν και οι αλλαγές στη ζωή του. Τότε εμφανίζονται στα παραμύθια και οι μαγικοί βοηθοί, οι επουράνιοι οδηγοί και στηρίζουν με την αγάπη τους τον ήρωα του παραμυθιού και της ζωής. Στα παραμύθια πάντα υπερβαίνονται τα εμπόδια, πάντα οι δοκιμασίες έχουν επιτυχή έκβαση και το τέλος είναι ευτυχές, ελπιδοφόρο και παρήγορο. Έτσι η μαγεία και η γοητεία του παραμυθιού συνίσταται στην ενδυνάμωση της πίστης των παιδιών ότι όσο δύσκολα κι αν είναι τα πράγματα, όσο ακατόρθωτα κι ανυπέρβλητα κι αν φαντάζουν, στο τέλος θα τα καταφέρουν να νικήσουν όλες τις δοκιμασίες, ακριβώς όπως και ο ήρωας του παραμυθιού.
Οι μύθοι όπως και τα παραμύθια χρησιμοποιούν τον συμβολικό λόγο, αλλά παρουσιάζουν κάποιες ουσιαστικές διαφορές από τα παραμύθια. Κάποιος πολύ εύστοχα έγραψε: «Και τα δυο είδη απαντούν στα αιώνια ερωτήματα του ανθρώπου: Πώς μοιάζει πραγματικά ο κόσμος; Πώς θα ζήσω εκεί; Τι να κάνω για να είμαι ο εαυτός μου; Οι μύθοι δίνουν συγκεκριμένες απαντήσεις, ενώ τα παραμύθια απλώς υπαινίσσονται μέσω των μηνυμάτων τους λύσεις, πλην όμως οι λύσεις αυτές δεν διατυπώνονται ποτέ ξεκάθαρα. Τα παραμύθια αφήνουν τη φαντασία του παιδιού να αποφασίσει αν και πώς μπορεί να συμβεί στον εαυτό του αυτό που αποκαλύπτει η ιστορία για τη ζωή του και τη φύση του ανθρώπου.»
Κάθε λαός στα πρώτα βήματά του δημιούργησε μύθους προκειμένου να δώσει απαντήσεις στα θεμελιώδη ερωτήματα του αρχέγονου ανθρώπου. Κυρίως όμως οι μύθοι αποτέλεσαν αυτό που λέμε «Ιερά Παράδοση», που με απόλυτη ευλάβεια τήρησε ο κλήρος κάθε θρησκείας και με βάση την ιερά αυτή παράδοση, τελούσαν τις θρησκευτικές λειτουργίες και καλούσαν τους πιστούς να πιστεύουν σε αυτή και ανάλογα να ρυθμίζουν τη ζωή τους. Ας μην λησμονούμε επίσης ότι στην αρχαία Ελλάδα όλα τα Μυστήρια συνδέονταν με έναν μύθο. Ας πούμε για παράδειγμα, τα Ελευσίνεια Μυστήρια συνδέονταν με τον μύθο της κόρης, της Περσεφόνης. Οι μύθοι είναι άρρηκτα δεμένοι με τελετουργικά δρώμενα, αλλά και τα μαγικά παραμύθια συνδέονται με αρχέγονες μυητικές τελετουργίες που σηματοδοτούσαν μεταβάσεις. Ο μύθος διέπεται από ένα βαθύτερο θρησκευτικό νόημα, χαρακτηρίζεται από ιστορική βάση και εξιστορεί τα κατορθώματα – περιπέτειες συγκεκριμένων ηρώων. Οι ήρωες των μύθων φέρουν εξαιρετικές σωματικές ικανότητες και υπερφυσικές δυνάμεις, εκφράζοντας τα ιδιαίτερα στοιχεία ενός λαού. Συνήθως, η έκβαση στους μύθους έχει τραγικό τέλος σε αντίθεση με την έκβαση των παραμυθιών που διέπεται από ένα πνεύμα αισιοδοξίας, που μεταφέρει πάντα ένα μήνυμα επιτυχίας, αφού ο ήρωας καταφέρνει πάντα να φέρει σε πέρας την αποστολή του, ένα καθήκον συχνά ανυπέρβλητο.
Το παραμύθι είναι η πρώτιστη μορφή με την οποία το παιδί μαθαίνει να διαβάζει το μυαλό του με τη γλώσσα των εικόνων, με τη γλώσσα των συμβόλων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο J. Campbel το λαϊκό παραμύθι είναι το αλφαβητάρι της εικόνας της ψυχής. Η ιδιαίτερη συμβολή των παραμυθιών στη ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών, αναδύεται στο διαχρονικό μήνυμα που αυτά μεταφέρουν: οι δυσκολίες συχνά απρόοπτες και ενίοτε άδικες, ωστόσο αναπόφευκτες στη ζωή του ανθρώπου στη γη και αν τις αντιμετωπίσουμε άφοβα, με τόλμη και άσβεστη τη φλόγα της θέλησης, τότε μπορούμε να τις υπερβούμε και να ανακηρυχθούμε νικητές.
Ζωή Νικητάκη
Ζωγράφος – εικονογράφος, αφηγήτρια παραμυθιών – συγγραφέας, φιλόλογος, ψυχοδυναμική χρωματοθεραπεύτρια
