Το ερώτημα κατά πόσο ο άνθρωπος είναι λύκος ή πρόβατο συνιστά απλώς μια ιδιάζουσα διατύπωση ενός ερωτήματος το οποίο, στην ευρύτερη και γενικότερη διάστασή του, αποτέλεσε έναν από τους βασικότερους προβληματισμούς της δυτικής θεολογίας και της φιλοσοφικής σκέψης: είναι κατά βάση ο άνθρωπος κακός και διεφθαρμένος ή καλός και τείνει στην τελείωση;
. . .
Όντας ένας από εκείνους οι απόψεις των οποίων έχουν συχνά παρερμηνευθεί και παρουσιαστεί σα να υποτιμούν τη δυναμική του κακού που ενυπάρχει στον άνθρωπο, θέλω να τονίσω ότι μια τέτοια συναισθηματική αισιοδοξία δεν χαρακτηρίζει τη σκέψη μου. Θα ήταν πράγματι δύσκολο για κάποιον που διαθέτει μακρά κλινική εμπειρία σαν ψυχαναλυτής να υποτιμήσει τις καταστροφικές δυνάμεις που ενοικούν στον άνθρωπο…
Θα ήταν εξίσου δύσκολο για οποιονδήποτε έχει υπάρξει μάρτυρας του εκρηκτικού ξεσπάσματος του κακού και της καταστροφικότητας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και ύστερα, να μη διακρίνει την ισχύ και την ένταση της ανθρώπινης καταστροφικότητας. Ωστόσο, υπάρχει κίνδυνος το αίσθημα αδυναμίας που κυριεύει με συνεχώς αυξανόμενη ένταση και ισχύ τους ανθρώπους σήμερα -τους διανοούμενους αλλά και τον μέσο άνθρωπο- να καταφέρει να τους κάνει να αποδεχτούν μια νέα εκδοχή διαφθοράς και προπατορικού αμαρτήματος, που λειτουργεί ως εκλογίκευση της ηττοπαθούς αντίληψης ότι ο πόλεμος δεν μπορεί ν’ αποφευχθεί αφού αποτελεί πλέον προϊόν της καταστροφικότητας της ανθρώπινης φύσης.
Μια τέτοια άποψη, η οποία μερικές φορές υπερηφανεύεται για τον βαθύ ρεαλισμό της, είναι αντιρεαλιστική για δύο λόγους. Πρώτον, η ένταση των καταστροφικών ροπών σε καμία περίπτωση δεν υπονοεί ότι είναι ακαταμάχητες ή ακόμη και κυρίαρχες. Η δεύτερη πλάνη σε αυτή την άποψη έγκειται στην υπόθεση ότι οι πόλεμοι αποτελούν πρωταρχικά αποτελέσματα ψυχολογικών δυνάμεων.
Δεν χρειάζεται να επιμείνουμε καν πολύ σε αυτή την πλάνη του “ψυχολογισμού” ως προς την κατανόηση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων. Οι πόλεμοι είναι αποτέλεσμα της απόφασης της πολιτικής, της στρατιωτικής και επιχειρηματικής ηγεσίας να κηρύξουν πόλεμο για να αποκομίσουν εδάφη, πλουτοπαραγωγικές πηγές και εμπορικά πλεονεκτήματα· για να αμυνθούν απέναντι σε υπαρκτές ή θεωρούμενες απειλές για την ασφάλεια της χώρας, προερχόμενες από κάποια αλλότρια δύναμη· ή προκειμένου ν’ αυξήσουν την αίγλη και τη δόξα τους.
Οι άνθρωποι αυτοί δε διαφέρουν από τον μέσο άνθρωπο: είναι εγωιστές που δε διαθέτουν την ικανότητα ν’ απαρνηθούν τα προσωπικά οφέλη τους για χάρη των άλλων. Ωστόσο δεν είναι ούτε απάνθρωποι, ούτε και μοχθηροί. Όταν τέτοιοι άνθρωποι -που στην κανονική ροή της ζωής θα έκαναν περισσότερο καλό παρά κακό- βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας, που έχουν τη δυνατότητα να διατάσσουν εκατομμύρια ανθρώπους και να ελέγχουν τα πιο καταστροφικά όπλα, μπορούν να προκαλέσουν τεράστιο κακό.
Στην ιδιωτική ζωή μπορεί να είχαν καταστρέψει κάποιον ανταγωνιστή τους· στον κόσμο των των πανίσχυρων και κυριάρχων κρατών (κυρίαρχα σημαίνει ότι δεν υποτάσσονται σε κανέναν ηθικό νόμο που περιορίζει τη δράση του “κυρίαρχου” κράτους) μπορεί να καταστρέψουν την ανθρώπινη φυλή. Πρωταρχικό κίνδυνο για την ανθρωπότητα αποτελεί ο συνηθισμένος άνθρωπος με την ασυνήθιστη δύναμη -όχι ο αχρείος ή ο σαδιστής.
Εντούτοις, όπως ακριβώς χρειάζεται κανείς όπλα για να πολεμήσει, χρειάζεται επίσης και τα πάθη του μίσους, της αγανάκτησης, της καταστροφικότητας και του φόβου για να πείσει εκατομμύρια ανθρώπους να ριψοκινδυνέψουν τη ζωή τους και να γίνουν δολοφόνοι. Αυτά τα πάθη αποτελούν αναγκαίες συνθήκες για την κήρυξη πολέμου· δεν είναι τα αίτιά του, όπως και τα όπλα και οι βόμβες δεν αποτελούν καθαυτά αίτια πολέμου.
Πολλοί παρατηρητές έχουν σχολιάσει ότι από αυτή την άποψη ο πυρηνικός πόλεμος διαφέρει από τον παραδοσιακό πόλεμο. Ο άνθρωπος που θα πατήσει τα κουμπιά και θα εκτοξεύσει πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές, καθένας από τους οποίους έχει τη δύναμη να σκοτώσει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, δε θα έχει την εμπειρία τού να σκοτώνει κάποιος όπως τη βιώνει ένας στρατιώτης όταν χρησιμοποιεί την ξιφολόγχη ή το πολυβόλο του.
Όμως, παρότι σε συνειδητό επίπεδο η εκτόξευση των πυρηνικών όπλων δεν είναι τίποτα παραπάνω από πιστή εκτέλεση μιας εντολής, παραμένει το ερώτημα κατά πόσο σε κάποια βαθύτερα στρώματα της προσωπικότητας πρέπει να υπάρχει, αν όχι καταστροφική παρόρμηση, τουλάχιστον μια βαθειά αδιαφορία για τη ζωή, που καθιστά δυνατές τέτοιες πράξεις…
Καρδιά του Ανθρώπου -Η Δύναμη για το καλό και το κακό- Erich Fromm- εκδ: διόπτρα
